B
BACILIQ - qadınların
arasında, həmrəylik və şəxsi əsarətlərinin dərk edilməsinə əsaslanmış
qarşılıqlı əlaqədir. Feminizmin ikinci dalğası tərəfindən idealizə olunmuş
konsepsiyadır. Baxmayaraq ki, bu termin «qardaÅŸlığa» oxÅŸar kimi qÉ™bul olunub, o
«qardaÅŸlığın» güzgüdÉ™ki É™ksi deyil. Patriarxal (bax: Patriarxal) cÉ™miyyÉ™tdÉ™
É™nÉ™nÉ™vi olaraq belÉ™ fikir irÉ™li sürülürdü ki, kiÅŸilÉ™r uÄŸrunda mübarizÉ™dÉ™
qadınlar bir-birlÉ™rinÉ™ qarşı münasibÉ™tdÉ™ etibarsızlıq, rÉ™qabÉ™t vÉ™ xainlik
ruhunda tÉ™rbiyÉ™ olunurlar. BelÉ™liklÉ™ «bacılıq» (qadın dostluÄŸu vÉ™ hÉ™mrÉ™yliyi)
protest forması şəklini alır. Qadın cəmiyyətlərində qarşılıqlı dəstək, qayğı,
can yandırma hÉ™r zaman mövcud olub. Feminist hÉ™rÉ™katı qadınların bu münasibÉ™tlÉ™r
sistemini siyasi termin kimi formalaşdırdı. Qərbdə erkən feminizmin
ÅŸüarlarından biri «Güc bacılıqdadır!» ÅŸüarıdır («Sisterhood is powerful!»).
Sisterhood
(ing.);
СеÑтринÑтво
(rus.)
BEYÄ°NÄ°N FUNKSÄ°ONAL ASÄ°MMETRÄ°YASI HÄ°POTEZÄ°
(BFA) (psixi proseslərin laterallaşdırılması
hipotezi) - beyin fÉ™aliyyÉ™tinin yarımkürÉ™lÉ™rin ixtisaslaÅŸması vÉ™ insanın psixi
fəaliyyətinin təmin olunmasında oların qarşılıqlı əlaqəsi olan iki əsas
aspektini dialektik vəhdətinə əsaslanmış ən vacib psixofizioloji xarakteristikalarından
birini müÉ™yyÉ™n edir. Beyinin funksional asimmetriyasının insanın cinsi ilÉ™
əlaqəsi haqqında tədqiqatların sayı və beyin quruluşunda cinsi fərqlər haqqında
mÉ™lumatların uzlaÅŸması onların mövcudluÄŸunu tÉ™sdiq etmÉ™yÉ™ É™sas verir. Lakin bu
xülasÉ™ ilÉ™ razılaÅŸmayan vÉ™ asimmetriyada cinslÉ™rarası fÉ™rqlÉ™rin olmadığını
sübut edÉ™n çoxlu sayda elmi iÅŸlÉ™r dÉ™ mövcuddur. Müasir psixologiyanın
nöqteyi-nÉ™zÉ™rincÉ™, laterallaÅŸdırma vÉ™ qabiliyyÉ™tlÉ™r arasında müxtÉ™lif
mÉ™sÉ™lÉ™lÉ™rin hÉ™lli zamanı meydana çıxan müxtÉ™lif qarşılıqlı É™laqÉ™lÉ™r mövcud ola
bilÉ™r. ÆgÉ™r bu belÉ™dirsÉ™, o zaman müxtÉ™lif funksiyaların É™n münasib surÉ™tdÉ™
yerinÉ™ yetirilmÉ™si üçün beyinin nÉ™yÉ™ görÉ™ bu qÉ™dÉ™r müxtÉ™lif təşkil olunduÄŸunu
öyrÉ™nmÉ™k olduqca maraqlıdır. HÉ™lÉ™lik laterallaÅŸma vÉ™ qabiliyyÉ™tlÉ™r arasındakı qarşılıqlı
É™laqÉ™ haqqında yalnız fÉ™rziyyÉ™lÉ™r söylÉ™nilir. BFA-nın cinslÉ™ É™laqÉ™sinin vÉ™ onun
nitqin fÉ™aliyyÉ™tindÉ™ tÉ™zahürünün öyrÉ™nilmÉ™si bu günÉ™ kimi kifayÉ™t qÉ™dÉ™r çÉ™tin
tÉ™dqiqat obyektidir. Eksperimental mÉ™lumatlar olduqca müxtÉ™lif vÉ™ çox zaman
ziddiyyətlidir. Nisbətən asan suallar sağaxaylığın/solaxaylığın, BFA və cinsi
dimorfizmin É™laqÉ™si haqqındadır. BÉ™zi müÉ™lliflÉ™r güman edirlÉ™r ki,
androsentrizm mövqeyindÉ™ qalaraq, beyin quruluÅŸu ilÉ™ É™laqÉ™lÉ™ndirÉ™n cinsi
fÉ™rqlÉ™r problemini hÉ™ll etmÉ™k çox çÉ™tindir.
BFA-nın öyrÉ™nilmÉ™sinin daha
bir çÉ™tinliyi isÉ™
pataloji materiallardan
götürülmüÅŸ mÉ™lumatlardan istifadÉ™ olunmasıdır.
Functional Brain
Asymmetry Hypothesis, Lateral Specialization Hypothesis (ing.);
Гипотеза Функциональной аÑимметрии мозга (rus.)
BEYNÆLXALQ
QADINLAR GÜNÜ - BeynÉ™lxalq Qadınlar Gününün bayram edilmÉ™si
konsepsiyası qadınlara münasibÉ™tdÉ™ dövlÉ™t siyasÉ™tinin dÉ™yiÅŸmÉ™si ilÉ™ bilavasitÉ™
əlaqədardır. 8 Mart bayramı qadın hərəkatı sayəsində meydana gəlib və
baÅŸlanğıcda özünü siyasi aksiya kimi ifadÉ™ edib. Bir mÉ™nbÉ™yÉ™ görÉ™ bu tarix
alman qadınlarının siyasi hÉ™mrÉ™yliyini nümayiÅŸ etdirmÉ™k üçün seçilmiÅŸdir. MÉ™hz
1848-ci il mart ayının 8-dÉ™ silahlı üsyanla qarşılaÅŸan Prussiya hökmdarı -
qadınlara seçki hüququ verilmÉ™si dÉ™ daxil olmaqla - bir sıra islahatlar
aparmağı vəd etmişdir, lakin vədinə əməl etməmişdir. Başqa mənbələrdə
qadınların hÉ™mrÉ™ylik tarixinÉ™ 1908-ci ilin 8 mart tÉ™sadüf edir. HÉ™min vaxt
Nyu-Yorkda toxuculuq fabriklərindən birində işləyən qadınlar iş şəraitinin
yaxşılaÅŸdırılması tÉ™lÉ™bi ilÉ™ tÉ™til elan etmiÅŸlÉ™r. Fabrik sahibi tÉ™tilçilÉ™rin
yerləşdiyi binalardan birini bayırdan baÄŸlamış, tÉ™sadüfÉ™n baÅŸ vermiÅŸ yanğın
nÉ™ticÉ™sindÉ™ sexdÉ™n çıxmaÄŸa imkan tapmayan 129 qadın yanğında tÉ™lÉ™f olmuÅŸdur.
Roza Lüksemburq bu faciÉ™nin xatirÉ™sinÉ™, ola bilsin ki, yuxarıda qeyd olunan iki
tarixi hadisəni qarşılaşdıraraq martın 8-ni qadınların beynəlxalq həmrəylik
günü kimi qeyd olunmasını tÉ™klif etmiÅŸdir vÉ™ 1910-cu ildÉ™ KopenhagendÉ™
beynÉ™lxalq konfransda sosialistlÉ™r «BeynÉ™lxalq qadınlar günü»nü bayram etmÉ™k
qÉ™rarına gÉ™lmiÅŸlÉ™r. ÆvvÉ™lcÉ™ bu bayram daha çox siyasi aksiya kimi 1911-ci il
mart ayının 19-da Almaniyada, Avstriyada və Danimarkada qeyd olunmuşdur,
Rusiyada bu günün 1913-cü ildÉ™n qeyd olunmasına dair dÉ™lillÉ™r vardır. Sovet
hakimiyyətinin ilk illərində bolşeviklər siyasi zərurətə uyğun olaraq, yeni
Sovet qadını obrazı yaratdılar, onun rol vÉ™ vÉ™zifÉ™lÉ™rinÉ™ uyÄŸun xüsusiyyÉ™tlÉ™ri
müÉ™yyÉ™n etdilÉ™r. HÉ™m dÉ™, 8 Martın bayram kimi qeyd edilmÉ™sindÉ™n Sovet qadınının
hÉ™yatının mÉ™hz ictimai tÉ™rÉ™fini güclÉ™ndirmÉ™k üçün istifadÉ™ olundu. BolÅŸevik
ideologiyası «zÉ™hmÉ™tkeÅŸ» siniflÉ™rin - fÉ™hlÉ™ vÉ™ kÉ™ndli qadınların maraq vÉ™
tÉ™lÉ™batlarına üstünlük verÉ™rÉ™k, bÉ™rabÉ™rliyin sinfi xarakterini tÉ™kidlÉ™ qeyd
edirdilÉ™r. 1920-ci illÉ™rdÉ™n baÅŸlayaraq, 8 Mart qadınların öz hüquqları uÄŸrunda
mübarizÉ™ aparmaq kimi siyasi aksiyasından BeynÉ™lxalq Ä°ÅŸçi Qadınlar GününÉ™
çevrildi vÉ™ istirahÉ™t günü kimi tÉ™sbit olunmamasına baxmayaraq, rÉ™smi
bayram statusu aldı. 1930-cu illÉ™rdÉ™n baÅŸlayaraq dövri mÉ™tbuat müntÉ™zÉ™m olaraq,
BeynÉ™lxalq qadınlar günündÉ™ iddia edirdi ki, SSRÄ°-dÉ™ qadınların hüquq
bÉ™rabÉ™rliyi heç dÉ™ formal deyil, reallıqda bu hüquqlarından istifadÉ™ edirlÉ™r.
BeynÉ™lxalq Qadınlar Gününün bayram edilmÉ™si dövlÉ™t miqyası alırdı. Bayramın
ictimai xarakteri qadınların öz hüquqları uÄŸrunda beynÉ™lxalq hÉ™rÉ™kat tÉ™rÉ™findÉ™n
dəstəklənirdi.
O illərin
qəzetlərinin bayram buraxılışlarındakı məqalələrdən aydın olur ki, Sovet
Ä°ttifaqı, Çin, Ä°ngiltÉ™rÉ™, Almaniya, Avropanının digÉ™r ölkÉ™lÉ™ri vÉ™ Amerika da
daxil olmaqla qadın fÉ™hlÉ™ hÉ™rÉ™katı mövcud olan bir sıra ölkÉ™lÉ™rdÉ™ BeynÉ™lxalq Qadınlar Günü qeyd olunurdu.
MüharibÉ™ vÉ™ müharibÉ™dÉ™n sonrakı dövrlÉ™ analığın tÉ™bliÄŸi 1936-cı il antiabort
qanunvericiliyi ideologiyası ilə səsləşirdi, qadın obrazları qalereyalarında
qÉ™hrÉ™man analar peyda olurdu, bununla da, sosializmdÉ™ qadınların É™n ali hüququ,
onların dövlÉ™t qarşısında qaçılmaz sosial mÉ™suliyyÉ™ti kimi analığa pÉ™rÉ™stiÅŸin
yaradılmasına töhfÉ™sini verirdi. «ZÉ™hmÉ™tkeÅŸ sovet qadınına» çox vaxt sadÉ™cÉ™
qadın, hÉ™yat yoldaşı, ana, rÉ™fiqÉ™ kimi müraciÉ™t olunurdu. 1980-cı illÉ™rin
ortalarında açıq müzakirÉ™lÉ™r vÉ™ sosial-iqtisadi reallıq qadınları ailÉ™yÉ™
qaytarır, tÉ™dricÉ™n «qadınlar bayramının» siyasi tÉ™rÉ™finin zÉ™iflÉ™dilmÉ™si baÅŸ
verir, onun ümumi mÉ™kanı özÉ™lləşdirilirdi. 8 Martın bayram edilmÉ™si «bayram
biznesi» imperiyasında öz yerini tutaraq, kütlÉ™ni istehlak cÉ™miyyÉ™tinin
qanunlarına tabe olurdu. «DövlÉ™t-patriarxatlıqdan liberal-patriarxat
ideologiyaya çevrilÉ™n patriarxat ideologiyasının modifikasiyası» müÅŸahidÉ™
olunur. 8 Martın siyasi É™nÉ™nÉ™si bÉ™zi ölkÉ™lÉ™rdÉ™ indiyÉ™dÉ™k fÉ™al surÉ™tdÉ™
dÉ™stÉ™klÉ™nir, o cümlÉ™dÉ™n, Avstraliyanın qadın hÉ™rÉ™katları, XX É™srin sonu XXI
É™srin baÅŸlanğıcında isÉ™ É™ksÉ™r ölkÉ™lÉ™rdÉ™ bu bayram qadın hÉ™rÉ™katlarının yeni
simvolik resurslarına çevrilÉ™rÉ™k, yenidÉ™n yaranışını yaÅŸayır. XüsusÉ™n dÉ™ 8 Mart
günündÉ™ zorakılığa qarşı aksiyalar keçirilir, krizis mÉ™rkÉ™zlÉ™rinin
tÉ™qdimatları, qadın vÉ™ hüquq müdafiÉ™si təşkilatlarının beynÉ™lxalq forumları
keçirilir. 1970-ci ildÉ™n etibarÉ™n BMT tÉ™rÉ™findÉ™n 8 Mart - BeynÉ™lxalq Qadınlar
Günü kimi qeyd olunur.
International
Women's Day (ing.);
Международный женÑкий день (rus.)
BEYNÆLXALQ QADINLAR
İLİ, bax: Qadınların Vəziyyətinə
dair Birinci Ümumdünya Konfransı.
International
Women's Year (ing.);
Международный год женщин (rus.)
BÆDÆN
METAFORASI (konseptual metafora) - elmi təsvirə
linqvistikada koqnitiv istiqamÉ™tin nümayÉ™ndÉ™lÉ™ri -
M.Conson və C.Lakoff tərəfindən gətirilmiş termin. İnsan
ÅŸüurunda informasiyanın saxlanılma vÉ™ iÅŸlÉ™nmÉ™ üsullarını öyrÉ™nÉ™n koqnitiv
nÉ™zÉ™riyyÉ™yÉ™ görÉ™, metafora - reallığın tÉ™snifatını reallaÅŸdıraraq bir sfera
haqqında digÉ™r terminlÉ™rdÉ™ fikirləşdiyimiz zaman dünyanın É™sas dÉ™rk
üsullarından biridir. Ä°nsan tÉ™crübÉ™sinin ilk sferası ÅŸÉ™xsi bÉ™dÉ™n (vücud) olduÄŸu
üçün psixikada bÉ™dÉ™n tÉ™crübÉ™sindÉ™n çıxış edÉ™rÉ™k bÉ™zi anlaşılan vÉ™ yaxşı tanış
strukturlar kimi dərk olunan obrazlı-sxematik məfhumlar iştirak edir. Sonra
onlar abstrakt anlayışlara tÉ™tbiq edilir. BelÉ™ mücÉ™rrÉ™d tÉ™bÉ™qÉ™lÉ™rin
adlandırılması tanış, hamıya məlum olana istinad etmək bədən metaforasının
kömÉ™yilÉ™ baÅŸ verir: (mÉ™s. burnundan uzağı görmÉ™mÉ™k, qabaqgörÉ™nliyÉ™ malik
olmamaq). Ä°nsan bÉ™dÉ™ni müÉ™yyÉ™n cinsÉ™ malik olduÄŸuna görÉ™ bir sıra dil
ifadÉ™lÉ™ri, hÉ™mçinin, cinslÉ™ É™laqÉ™si olmayan mahiyyÉ™tin adlandırılması üçün
istifadə ola bilər. Bəzi hallarda, qadın və kişi keyfiyyətləri və davranış
xüsusiyyÉ™tlÉ™ri haqqında stereotip tÉ™sÉ™vvürlÉ™rÉ™ aid olan sözlÉ™rdÉ™ metafora ilk
olaraq istifadÉ™ olunur («MÉ™mmÉ™d, sÉ™n nÉ™ üçün qız kimi utanırsan?»). Bu halda
«gender metaforası» vÉ™ ya «seksual metafora» terminlÉ™ri iÅŸlÉ™nilir.
Corporal
metaphor (ing.);
ТелеÑнаÑ
метафора (rus.)
BÆRABÆRLÄ°K
FEMÄ°NÄ°ZMÄ° - bax: Qadın tÉ™rcümeyi-halı, Neofeminizm.
Third wave of
feminism (ing.);
Феминизм равенÑтва (rus.)
BÄ°ODETERMÄ°NÄ°ZM
(bioloji determinizm) - insanı bioloji
və ya təbii faktorlar baxımından xarakterizə edən,
məsələn: gender və ya cins hadisələrinin
təhlil edilməsi prinsipi. Biodeterminizm ilk dəfə XIX əsrin ortalarında,
Darvinin É™vvÉ™l canlı sistemin davranış xüsusiyyÉ™tlÉ™rinin izah olunduÄŸu,
sonradan isÉ™, insana da aid edilÉ™n tÉ™bii seçim tÉ™limi kontekstindÉ™ yaranıb.
Biodeterminizm tez-tez feminist tənqidin obyekti olur. Bunun əsas səbəbi kimi
təbiət faktorlarının və onların nəticələrinin kifayət qədər əsassız və ixtiyari
izah olunması göstÉ™rilir. Buna tÉ™biÉ™t faktorlarını dÉ™yiÅŸmÉ™z faktor kimi
qiymÉ™tlÉ™ndirmÉ™k É™nÉ™nÉ™si tÉ™sir göstÉ™rir. Müasir biotexnologiyalar imkan
dairÉ™lÉ™rini xeyli geniÅŸlÉ™ndiriblÉ™r. Transseksualizm nümünÉ™lÉ™rindÉ™n aydın
görünür ki, sosial faktorlar hÉ™tta daha sÉ™rt olurlar - yeni cins keyfiyyÉ™t ilÉ™
cÉ™miyyÉ™tÉ™ daxil olmaq üçün uzun müddÉ™tli adaptasiya tÉ™lÉ™b olunur. TÉ™biÉ™t isÉ™
özünün müxtÉ™lifliyi ilÉ™ É™srlÉ™rlÉ™ eyni vÉ™ziyyÉ™tin hökm sürdüyü sosiumdan
əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Bəzi qərb feministləri, məsələn, Monika Vittiq
vÉ™ Lus Ä°riqarey seksuallığın É™sası kimi biologiyaya qayıtmaq cÉ™hdinÉ™ təşəbbüs
ediblər. İriqarey qadın anatomiyasında spesifik qadın seksuallığının mənbəyini
tapmağa cəhd etdi, Vittiq isə, cinsi fərqlərin essensialistliyini iddia edən
mövqenin müdafiyÉ™sinÉ™ qalxdı vÉ™ onların bioloji uyÄŸunluÄŸundan qadınların sosial
rolunu çıxardı. Qadın seksuallığı bioloji dildÉ™ ifadÉ™ olunduÄŸu zaman bioloji
essensializmÉ™ istinadetmÉ™ radikal feminizm üçün xarakterikdir.
Biodeterminism (ing.);
Биодетерминизм (rus.)
BÄ°SEKSUALLIQ
- fÉ™rdin hÉ™r iki cinsin nümayÉ™ndÉ™si ilÉ™ cinsi É™laqÉ™yÉ™
meylliliyi. Biseksual davranış və onu formalaşdıran mexanizmlər birmənalı
deyil: seksologiyada biseksuallığın keçici (pubertant mÉ™rhÉ™lÉ™dÉ™ biseksuallıq vÉ™
ya məcburi cinsi təcridolunma şəraitində psevdobiseksuallıq) və əsl forması
fÉ™rqlÉ™ndirilir. Æsl biseksuallıq - paralel surÉ™tdÉ™ homo vÉ™ geteroseksual
davranışdır, məsələn, rəsmi geteroseksual nikahı olan ər və ya arvadın gizli
homoseksual É™laqÉ™lÉ™rin olması. Biseksuallıq çox zaman fÉ™rdin gecikmiÅŸ seksual
identifikasiyası nəticəsində baş verir.
Bisexuality
(ing.);
БиÑекÑуальноÑÑ‚ÑŒ
(rus.)
BMT-nin QADIN
ONÄ°LLÄ°YÄ°, bax: Qadınların VÉ™ziyyÉ™tinÉ™ dair Birinci Ümumdünya
Konfransı.
UN
Decade of Women (ing.);
ДеÑÑтилетие женщин ООР(rus.)
Kataloq bu fəaliyyətin əsas istiqamətlərini əks etdirir və alınmış nəticələrlə tanış edir: işlənib-hazırlanmış tədris proqramları və vəsaitlər, nəşr edilmiş kitablar, keçirilmiş məktəblər və seminarlar, regional və beynəlxalq əməkdaşlığın gücləndirilməsi, milli gender portalının yaradılması, virtual resursların təqdim edilməsi, kitabxana resurslarının formalaşdırılması.